Άγιος Νικόλαος Τζώτζα
Ο ρυθμός του μικρού ναού είναι μονόχωρη, ξυλόστεγη βασιλική. Πρόκειται για βυζαντινό ναό που στα χρόνια της τουρκικής κατοχής επεκτάθηκε το μέγεθός του προς τη νότια πλευρά, ενώ την ίδια περίοδο οικοδομήθηκε και ο νάρθηκας του μνημείου. Η τοιχοποιία του στα χαμηλά σημεία αποτελείται από λιθοδομή, ενώ απ’ τη μέση και πάνω χρησιμοποιούνται ωμοί πλίνθοι. Στη βόρεια πλευρά υπήρχε ανοιχτό χαγιάτι, το οποίο προστάτευε και τις εξωτερικές τοιχογραφίες, ίχνη των οποίων έχουν διασωθεί. Επιγραφικό υλικό στο εσωτερικό του μνημείου δεν υπάρχει.
Από παλαιογραφικά στοιχεία αυτής της επιγραφής βοηθούμαστε για να εκτιμήσουμε τη χρονική περίοδο κατά την οποία έγινε η τοιχογράφηση. Επιβεβαίωση αυτής της περιόδου γίνεται και σύμφωνα με την τεχνοτροπία που έχει χρησιμοποιήσει ο ζωγράφος για τη δημιουργία των τοιχογραφιών, όπου αυτές πρέπει να έγιναν το 14ο αιώνα. Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, οι Ιεράρχες και η Παναγία η Τιμιωτάτη των Ουρανών που βρίσκεται πάνω από το Ιερό, είναι κάποιες από τις τοιχογραφίες που σώζονται έως σήμερα σε καλή κατάσταση.
Στα μέσα του 14ου αιώνα, στον Άγιο Νικόλαο του Τζώτζα, το θέμα της Αγίας Τριάδας εμπλουτίστηκε με την Βασιλική Δέηση, η οποία ως ξεχωριστό θέμα ακολούθησε αργότερα μια ιδιαίτερη εξέλιξη σε αρκετούς ναούς της πόλης. Η ίδια παράσταση φαίνεται να σχετίζεται με αναζητήσεις θρησκευτικής και καλλιτεχνικής έκφρασης.
Η εικονογραφική λύση του Αγίου Νικολάου είναι ίσως ο συνδετικός κρίκος και το ορόσημο ανάμεσα στα δύο θέματα, της Αγίας Τριάδας και της Βασιλικής Δέησης. Κάτω από το πρίσμα της θεώρησης αυτής δεν πρέπει να αποκλειστεί και η επίδραση της διδασκαλίας του Γρηγορίου Παλαμά, ο οποίος γνωρίζομε ότι είχε αρκετούς οπαδούς στην Καστοριά και μάλιστα προς τιμήν του λειτουργούσε ναός στην πόλη. Γι’ αυτό άλλωστε μετά τον θάνατο του, στη μονή της Μεγίστης Λαύρας και την Καστοριά συγχρόνως του αποδόθηκαν τιμές Αγίου.
