Μνημείο Εβραίων Μαρτύρων Καστοριάς

Σε πανοραμικό σημείο, με υπέροχη θέα στη λίμνη, βρίσκεται το Μνημείο των Εβραίων Μαρτύρων της Καστοριάς, θυμάτων του Ολοκαυτώματος. Το μνημείο έχει στηθεί στο σημείο που συγκέντρωσαν οι Γερμανοί τους Καστοριανούς Εβραίους, με σκοπό να τους στείλουν στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης στις 24 Μαρτίου 1944. Στέκει εκεί ως υπενθύμιση για την ύπαρξη στην πόλη, μιας άλλοτε πολυπληθούς εβραϊκής κοινότητας, η οποία όμως δεν μπόρεσε ποτέ να ανασυσταθεί. Ελάχιστοι από τους παλαιούς Εβραίους κατοίκους έχουν επιστρέψει στην Καστοριά, ενώ μεγάλο μέρος της τοπικής κοινωνίας αγνοεί ότι κάποτε σε αυτή την πόλη κατοικούσε μία από τις πιο πολυπληθείς εβραϊκές κοινότητες της Μακεδονίας. Η συναγωγή της συνοικίας της Εβραΐδος γκρεμίστηκε στα μέσα του 20ου αιώνα, ενώ τα μόνα κτίσματα που μαρτυρούν την παρουσία των Εβραίων, είναι οι κατοικίες που διασώθηκαν στις συνοικίες που άλλοτε έμεναν και διατηρούσαν τις επιχειρήσεις τους.
Στους επόμενους αιώνες, οι Εβραίοι της Καστοριάς, θα προσεγγίσουν πληθυσμιακά, το ένα δέκατο του συνόλου των κατοίκων της πόλης. Η πλειονότητα των μελών της εβραϊκής κοινότητας ήταν πλανόδιοι μικρέμποροι και τεχνίτες. Όμως υπήρχαν και αρκετοί μεγαλέμποροι, με ηγετική θέση τόσο στα κοινοτικά αξιώματα όσο και στην τοπική κοινωνία, των οποίων οι επιχειρήσεις απλώνονταν σε όλα τα τότε σημαντικά οικονομικά κέντρα της Ευρώπης (Βιέννη, Βουδαπέστη, Δρέσδη).
Το 1830 χτίστηκε η τελευταία-χρονολογικά- Συναγωγή της Καστοριάς, η Μπεθ Καλ, αντικαθιστώντας κάποιες άλλες μικρότερες συναγωγές, που καταστράφηκαν κυρίως από πυρκαγιές. Εκτός του κτίσματος της Συναγωγής υπήρχε το τελετουργικό λουτρό, Μικβέ και στο πίσω μέρος η ελληνοισραηλιτική σχολή. Μετά το 1912, με την ενσωμάτωση της πόλης στην ελληνική επικράτεια, οι Εβραίοι της Καστοριάς, είναι εγκαταστημένοι κυρίως, στη συνοικία Τσαρσί και δραστηριοποιούνται σε εμπορικές επιχειρήσεις υφασμάτων, υαλικών, νεωτερισμών, όμως υπάρχουν και ιδιοκτήτες ζαχαροπλαστείων, παντοπωλείων κ.ά. Μετά το 1941 και μέχρι τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας, στη ζώνη επιρροής της οποίας ανήκε η Καστοριά, οι Εβραίοι ζουν δυο “ήρεμα” χρόνια. Το Σεπτέμβριο του 1943 μπαίνουν στην πόλη οι Γερμανοί. Η Μπέρρυ Ναχμία, σε βιβλίο της, αναφέρει, πως ένα ακόμη γερμανικό τέχνασμα, ήταν η αποστολή πλαστών γραμμάτων που υποτίθεται έγραφαν συγγενικά πρόσωπα εγκαταστημένα δήθεν στη Πολωνία, με στόχο τον καθησυχασμό της εβραϊκής κοινότητας. Τη νύχτα της 24ης Μαρτίου 1944 συλλαμβάνεται ο εβραϊκός πληθυσμός της πόλης και φυλακίζεται στο Γυμνάσιο Θηλέων Καστοριάς. Τρεις μέρες μετά, 763 άνθρωποι, μαζί με ένα μικρό αριθμό Γιουγκοσλάβων Εβραίων που είχαν καταφύγει στην Καστοριά, οδηγούνται με φορτηγά στη Θεσσαλονίκη και από εκεί στην Πολωνία, στο ταξίδι χωρίς γυρισμό.
Η Συναγωγή κατεδαφίζεται το 1948, το σχολείο λίγα χρόνια αργότερα. Το νεκροταφείο της κοινότητας, στην πηγή της Ντόμπλιτσας, δεν υπάρχει πια. Σήμερα, μια μόνον εβραϊκή οικογένεια κατοικεί στην πόλη. Πενήντα και κάτι χρόνια μετά, ελάχιστοι θυμούνται ή ακόμη χειρότερα, ελάχιστοι γνωρίζουν, πως για μια χιλιετία έζησε στον τόπο αυτό μια μεγάλη εβραϊκή κοινότητα.